Szczególne zainteresowania młodzieżą i dziećmi bardzo zdolnymi pojawiły się przed kilkudziesięciu laty. Spowodowane to było zapotrzebowaniem społecznym i politycznym na ludzi wybitnie uzdolnionych oraz wysoko wykwalifikowanych. Obecny rozwój techniki i nauki sprawia, że przed ludźmi młodymi stawia się coraz większe wymagania.
Referat opracowała: Alicja Kaszyńska
Dzieci zdolne – jak rozpoznać, jak pomóc? Szczególne zainteresowania młodzieżą i dziećmi bardzo zdolnymi pojawiły się przed kilkudziesięciu laty. Spowodowane to było zapotrzebowaniem społecznym i politycznym na ludzi wybitnie uzdolnionych oraz wysoko wykwalifikowanych. Obecny rozwój techniki i nauki sprawia, że przed ludźmi młodymi stawia się coraz większe wymagania. Współcześnie promuje się kulturę osiągnięć, zwłaszcza tych intelektualnych. Tworzy się całe systemy organizacyjne nastawione na kształtowanie i przyspieszanie rozwoju zdolności oraz ich wykorzystanie.
Tradycyjne badania nad zdolnościami sprowadzające się do pomiaru ilorazu inteligencji wyznaczyły kierunek poszukiwań w obrębie zdolności intelektualnych. Ale pojawienie się nurtu badań nad osobowością ludzi twórczych znacznie rozszerzyło problematykę zdolności powstaje więc wiele nowych koncepcji i teorii w których podejmuje się próbę wyjaśnienia fenomenu zdolności, określenia warunków wpływających na ich rozwój lub powodujących ich hamowanie.
Każda zdolność jest swego rodzaju właściwością psychiczną przejawiającą się w różnych czynnościach i wytworach. Zdolność to możliwość uzyskania spodziewanych wyników przy wykonywaniu czynności w określonych warunkach zewnętrznych.(Okoń, 1984)
Z. Pietrasiński ujął to nieco inaczej stwierdził, że zdolności są to „takie różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają w porównywalnych warunkach zewnętrznych niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działaniu”. (Pietrasiński, 1969)
Genetyczny punkt widzenia mówi o wrodzonej i dziedzicznej naturze zdolności gdzie „rozwój i kształtowanie się zdolności jest procesem genetycznego programu człowieka”(Hornowski, 1986)
Wprost przeciwnie uważają socjologowie, uzależniając rozwój zdolności ogólnych i specjalnych człowieka tylko od wpływu środowiska, warunków życia i działalności wychowania i nauczania. Większość psychologów natomiast skłania się ku stwierdzeniu, że, „zdolności wykształcają się w trakcie ontogenetycznego życia człowieka”. Podczas rozwoju i kształtowania się zdolności zasadnicze role spełniają: doświadczenie społeczne człowieka, warunki jego życia, działalności. Nauczanie i wychowanie.(Honorowski, 1986)
Wiadomo jednak, iż na rozwój uzdolnień dziecka mają wpływ zarówno czynniki wrodzone jak i nabyte miedzy innymi: 1. Predyspozycje wrodzone i dziedziczne: · Informacja genetyczna zawarta w kwasach nukleinowych organizmu · Doświadczenia okresu ciąży matki 2. Czynniki nabyte, środowiskowe: · Wpływy nieświadome, zdrowe odżywianie, atmosfera domu dająca poczucie bezpieczeństwa, różnorodne bodźce stymulujące, wrażenia, doświadczenia, · Wpływy świadome, · Akceptacja dziecka w domu rodzinnym, zaspokajanie jego potrzeb emocjonalnych, bycie z ludźmi, korygowanie egoizmu, agresji. Wsparcie psychiczne w chwilach niepowodzeń, uczucie relaksu, · Wspomaganie przez rodziców rozwoju umysłowego i zainteresowań dziecka, poświęcanie czasu na rozmowy, wspólne zabawy, spacery, hobby, szukanie odpowiedniej literatury. Dostrzeganie prac i pomysłów dziecka, wyrażanie akceptacji bądź konstruktywnej krytyki, · Korzystna stymulacja rozwoju intelektu i zainteresowań atmosferą w szkole. Otoczenie ucznia zdolnego mądrą opieka pedagogiczną. (Ostrowska, 1999)
Pojęcie zdolności w praktyce bardzo często utożsamiane jest z terminem uzdolnienie lub talent. Psychologia rozróżnia te rodzaje zdolności i mówi o: - zdolnościach ogólnych – określanych jako inteligencja. „Inteligencja odnosi się raczej do ogólnych funkcji myślenia, rozwoju, wnioskowania, analizowania, rozumienia, organizowanie uczenia się i rozwiązywania problemów”. (Hornowski, 1969) - zdolnościach kierunkowych zwanych też zdolnościami specjalnymi lub uzdolnieniami (np. uzdolnienie matematyczne, artystyczne, językowe itd.) najwyższy stopień tego rozwoju uzdolnień określa się mianem talentu. J.P. Jones nazwał talent „kombinacją elastycznej oryginalności i wrażliwości w nowych pomysłach, które umożliwia ich autorowi odejście od utartych sentencji myślowych do innych, bardziej produktywnych i ofiarowanie ich wyniku sobie i innym”.(G.Levis 1998) - zdolnościach twórczych rozumianych jako umiejętność znajdowania wielu różnych i oryginalnych rozwiązań zadań i problemów.
Dzieci i młodzież zdolne mają prawo do szczególnej opieki. Kształcenie i rozwijanie talentów ze społecznego punktu widzenia jest niezmiernie ważnie. Jednak aby pomóc dziecku w rozwoju jego zdolności najpierw należy to dziecko właściwie zidentyfikować. Dzieci zdolne często nie spełniają oczekiwań rodziców czy nauczycieli w zakresie zachowania i określane są jaką krnąbrne, złośliwe czy nawet nieco dziwne, dlatego ważne jest właściwe rozpoznawanie i spieranie ucznia zdolnego. Na podstawie literatury spróbuj scharakteryzować, więc dziecko zdolne. O jednostkach uzdolnionych można powiedzieć w dwóch przypadkach: 1. Gdy mamy do czynienia z wyraźnymi osiągnięciami w jakiejś dziedzinie działania, są one w tym wypadku wskaźnikami zdolności, jest to jednak miara w pełni przydatna dopiero w odniesieniu do osób dorosłych. 2. Gdy w wyniku pomiarów psychologicznych, najczęściej testów, wykrywamy potencjalne zdolności do działania w określonej domenie, np. intelektualnej, artystycznej, sportowej czy technicznej. (J.Borzym 1979)
Według definicji Okonia uczeń zdolny to taki, który osiąga lepsze wyniki od swoich rówieśników w przypadku gdy zachowane są jednakowe dla wszystkich warunki pracy, lub uzyskujący te same co oni wyniki przy mniejszym wysiłku. Zawdzięcza to węższemu niż u innych rozwojowi takich zdolności jak myślenie, zdolność obserwacji wyobrażania, pamięć, uwaga, sprawności manualne i ruchowe. (Okoń 1984) Obserwacja dzieci uzdolnionych pozwala na wyodrębnienie pewnych charakterystycznych dla nich cech. (tokarska 1970). Należą do nich: - ponadprzeciętny poziom rozwoju intelektu, - szybkie zapamiętywanie, prawidłowe kojarzenie i rozumowanie, - ciekawość świata i ludzi, bystra obserwacja otoczenia, - dociekliwość, zadawanie dużej ilości pytań, - szeroki wachlarz zainteresowań, - wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupiania uwagi, - bogata wyobraźnia, ciekawe, oryginalne pomysły, - potrzeba wyrażania swoich wrażeń, myśli i emocji w różnej formie, - niezależna postawa, obrona swoich poglądów i pomysłów - poczucie humoru.
Niestety cechy wynikające z natury dziecka zdolnego mogą spowodować trudności w funkcjonowaniu społecznym i emocjonalnym. „Jednym z częściej wymienionych problemów emocjonalnych dzieci i młodzieży wybitnie zdolnej jest depresja o charakterze egzystencjonalnym. Wynika ona z idealistycznego pojmowania świata, niezadowolenia z siebie i własnych osiągnięć, nadmiernych oczekiwań otoczenia, przeżywania konfliktów wewnętrznych” (Witkoś 2001 r.). Zwiększona receptywność fizyczna i społeczna powoduje częstsze przeżywanie przez dzieci zdolne skrajnych uczuć, od szczęścia po cierpienie. (Borzym 1979 r.)
Dzieci zdolne mogą przejawiać następujące negatywne cech i zachowanie: „upór, obojętność na zasady dobrego wychowania i nieulegania autorytetom, hałaśliwość, kłótliwość, egocentryzm,, żywy temperament, frustracje z powodu zbyt mało ambitnych zadań, poczucie wyizolowania, niezrozumienia czy niepoważnego traktowania przez innych – szczególnie dorosłych, poczucie zawodu z powodu niespełnienia własnych oczekiwań, nadmierne zużycie energii na jednym polu lub obszarze zainteresowań, nieumiejętność pogodzenia się z nieważnością osiągnięcia realnych celów... Efektem tych zachowań mogą być osiągnięcia poniżej potencjalnych możliwości dziecka”. (G. Levis 1998 r.) Przyczyna takiego zachowania może tkwić w samym dziecku w rodzinie – oczekiwaniach rodziców, niewłaściwych reakcji zachowania dziecka, nadopiekuńczością rodziców. Nacisk grupy może blokować możliwości ucznia, a dzieci zdolne nie rozumiane przez nauczycieli stają się leniwe bierne lub agresywne.
W związku z tym ważne jest poznanie dziecka zdolnego o otoczenie go szczególną opieką pedagogiczną i psychologiczną. Wiedza z zakresu tego tematu pozwoli lepiej rozwinąć zdolności i talenty jednostek zdolnych ku ich własnemu pożytkowi i zgodnie z oczekiwaniami społecznymi. Szczególną rolę w zakresie pobudzania, ujawnienia i rozwijania zdolności dzieci odgrywa rodzina i szkoła.
Rodzice powinni: - od najmłodszych lat życia dziecka powinni towarzyszyć min. w poznawaniu świata, aktywne słuchanie, - zachęcać dziecko do obserwowania otaczających zjawisk, - rozwijać aktywność badawczą, - akceptować i wpierać psychicznie dzieci w chwilach niepowodzeń, - nauczyć dzieci relaksu, - uczyć bycia z ludźmi w grupie, - dostarczać dzieciom informacji, pokazywać możliwości i źródła zdobywania nowych umiejętności i wiadomości, - rozwijać zainteresowania dzieci, - dostrzegać pracę i pomysły dzieci, - akceptować dziecko lub udzielać konstruktywnej krytyki, - zachęcać do twórczej pracy, - dostrzec mocne strony dziecka, - współpracować z pedagogiem, psychologiem itp.
Szkoła jest miejscem, gdzie dziecko zdolne powinno uzyskać szczególną pomoc. Jest wielu nauczycieli, wychowawców, psychologów i pedagogów, którzy pomagają rozwijać zdolności i talenty. Współpraca szkoły i rodziny jest więc niezbędna do stworzenia optymalnych warunków rozwoju zdolności. Nauczyciele mogą pomóc prowadzić min. interesujące formy zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych. Kształtować motywację uczniów, zachęcać do wysiłku. Istnieje możliwość wcześniejszego rozpoczynania nauki szkolnej uczniów, lub przyspieszenia tempa nauki szkolnej, tu istnieją takie możliwości: klasy „półroczne”, „wydłużony” rok szkolny, podwójne promocje, uczenie się indywidualnym tempem pracy.
Pedagodzy szkolni udzielają różnych form pomocy: pomagają w wyborze drogi kształtowania oraz podejmują działania na rzecz organizowania opieki i pomocy materialnej uczniom zdolnym, którzy są w trudnej sytuacji życiowej itp. Psycholodzy dokonują badań diagnostycznych dzieci zdolnych, prowadzą lub organizują dla nich różne formy terapii psychologicznej – zajmuje się doradztwem psychologicznym dla uczniów, rodziców i nauczycieli.
W ramach pomocy uczniom zdolnym tworzy się: - szkoły muzyczne i sportowe dla uczniów zdolnych i uzdolnionych, - licea profilowane, - obozy wakacyjne, - świadectwa i dyplomy z wyróżnieniem, - koła zainteresowań, - targi pracy organizowane dla najlepszych absolwentów szkól średnich i wyższych, - zajęcia organizowane przez szkoły wyższe, stypendia, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu i Ministerstwa Kultury dla uczniów wybitnie zdolnych. - Utworzenie Krajowego Funduszu Dzieci Zdolnych, którego istota sprowadza się do fundowania stypendium dzieciom, zajęcia na uczelniach, warsztaty badawcze, plastyczne. Seminaria, konsultacje. Ważną role odgrywają poradnie psychologiczno-pedagogiczne, punkty konsultacyjne dla dzieci zdolnych i wybitnie uzdolnionych. Zasięg ogólnopolski posiada Centrum Konsultacyjno – Informacyjne do spraw Dzieci Zdolnych, gdzie pomoc uzyskują zarówno dzieci jak i rodzice. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej MEN i S organizuje płatne doskonalenie osób pracujących lub planujących pracę z dziećmi zdolnymi. Istotna pomoc dla uczniów można znaleźć w działalności porównawczej przez fundację min. : - Fundusz Pomocy Młodym Talentom Jolanty i Aleksandra Kwaśniewskich, - Fundacja Ewy Czeszejko – Sochackiej „Promocje Talentu” - Fundacja „Primus Inter Pares” - Fundacja im. Stefana Batorego i inne.
Literatura: I. Borzym. „Uczniowie zdolni”. Warszawa, PWN B. Hornowski. „Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych”. Warszawa 1986, WsiP G. Levis. „Jak wychowywać utalentowane dziecko”. Poznań 1998, Dom Wydawniczy Rebis W. Okoń. „Słownik Pedagogiczny”. Warszawa 1984, PWN K. Ostrowska (red.). „Psychologia praktyczna w systemie oświaty”. Warszawa 1999, CMPP-P MEN E. Piotrowski. (1995) Pedagogika dzieci zdolnych i uzdolnionych, (w: )Pedagogika specjalna. (red.) W. Dykcik. Poznań 1998. A.E. Sękowski. Osiągnięcia uczniów zdolnych. Towarzystwo Naukowe KUL 2000 M. Wiktoś. Szczególne uzdolnienia – zarys problematyki. Życie Szkoły, 6/2001
|